Satire geweldig. En voer ook het echte gesprek

Zwarte cross. Grappen. Satire. Je vindt ze leuk… of te ver gaan. In de antropologie wordt humor als ontlading van spanning beschouwd. Geeft een broederband aan. Broers kunnen beste vrienden zijn, maar er is ook altijd een glimp van rivaliteit. Zo kennen we in Mali ‘joking relationships’. Met mensen uit je buurdorp maak je grappen als ‘vieze bonenstelers’. Door de grappen te maken, steel je elkaars bonen in het echt juist niet, wat in de oude tijd wel gebeurde. We kennen allemaal schoonmoedergrappen en belgenmoppen. De spanning van rivaliteit en een enigzins gedwongen band wordt op die manier gereguleerd. Een grap is dus functioneel. Als regulatie van spanning. Zacht benoemen wat wringt. Goed idee dus… grappen en harde teksten in cabaret en op een festival als zwarte cross. Regulerend. Bevrijdend. Verbroederend.

Maar… grappen beschouw ik als antropoloog ook als een eerste stadium van conflict. Als spanning onbesproken blijft, loop je een escalatieladder op. Het begint eens met een grapje op een snackbarbord op een festival. De grappen worden cynischer. Dan gaan we smoesjes bedenken; ‘voor vrouwen is dit werk fysiek te zwaar’. We stappen over naar roddel en samenzwering; ‘het zijn altijd de marrokaanse jongens die het verpesten in het zwembad’. Er wordt nu niet meer écht gepraat en de grote maatschappelijke onderwerpen worden vermeden; we delen elkaar op in links- en rechts en denken toch wel te weten wat de ander wil zeggen. Verwijten elkaar ideologische of religieuze vooringenomenheid. We gaan eufemistische taal gebruiken; ‘ik ben voor vrijheid van meningsuiting’, als je eigenlijk wilt zeggen dat Moslims te snel geagiteerd zijn over cartoons. Een volgende stap op de escalatieladder is vertragen. Heel effectief. Je gaat wel het uiterlijk van Zwarte Piet veranderen, maar gefaseerd in een vijf jarenplan. Staken is het volgende station; ‘ik weiger als trouwambtenaar homoparen in het huwelijk te verbinden’. En daarna: haken mensen af. Fysiek of mentaal. Doen niet meer mee. Komen niet meer opdagen bij een verkiezing. Checken uit. Oorlog en conflict is het laatste escalatiestadium; bommen en granaten. Verbaal op twitter. Of met echt bloedvergieten. Als je een bord op een festival beschouwt als eerste stap op die escalatieladder; is het een signaal dat je bloedserieus moet nemen. 

Grappen. Alsjeblieft laat ze bestaan. Snijd die spanningsregulatie niet af. Houd de samenleving licht. Verbreek de oeroude tribale vorm van broederschap niet. Als we satire verbieden is het einde zoek. Vervallen we in tirannie van een eenduidige mening. Kunnen we niet meer samenleven. Maar: grappen kunnen nooit vervanging zijn voor het echte gesprek. Het debat over vrijheid van meningsuiting. Over een aantal fundamentele waarden. Religie versus emancipatie. Vrijheid van meningsuiting versus elkaar niet kwetsen. Draagkracht van een samenleving als het om verandering en instroom van nieuwkomers gaat. Echte inclusie en hoe je die regelt. 

Voer het echte gesprek. Zet daar alsjeblieft geen instituties tussen. Geen regulerende, filterende witte, hoogopgeleide, grachtenpand bewonende, heteroseksuele, a-religieuze, niet gehandicapte diversiteitsmedewerkers met een beleidsplan. Die voor anderen spreken. Angelwingen. Sussen met woorden als ‘lief doen tegen elkaar’ of ‘we zijn allemaal mensen’. Voor die jaren 70 t-shirt teksten is de samenleving te complex geworden. Help hooguit een handje om het debat elegant te laten verlopen zonder bloedvergieten. Maar voer het rauwe gesprek. Met de mensen die het betreft. Laat iedereen voor zichzelf spreken als hij zich pijn gedaan voelt. Zeg als moslim op een festival: hee joh… ‘ik vind jouw bord kut en ik wil ook een leuk feest hebben’. Of zeg als je je eenzaam en ontheemd voelt in je oude buurt: ‘ik baal dat er in de mijn buurt tegenwoordig meer Turks dan Nederlands in de speeltuin gesproken wordt’. Laat de mensen over wie het gaat en die het met elkaar moeten rooien aan het woord komen. Blijf allemaal zeggen wat je te zeggen hebt. In een grap. Of gewoon recht voor z’n raap. Dan blijft iedereen verantwoordelijk voor wat hij of zij zegt. Kan niemand zich verschuilen achter ‘vrijheid van meningsuiting’. Of achter ‘er wordt toch nooit naar mij geluisterd want ik ben een minderheid’. Maak grappen. Als broeders. In plaats van elkaars bonen te stelen. Maar voer ook het gesprek over de veranderende samenleving. Laten we de escalatieladder op tijd stopzetten. Maak grappen en voer echte gesprekken. Bij een kampvuurtje. Terwijl je elkaar eens goed in de ogen kijkt. Zoals wij mensen dat al eeuwenlang doen om afhaken en bloedvergieten te voorkomen.