Maak geen tragische held van iemand die iets gruwelijks heeft gedaan, maar richt je op de slachtoffers. Opiniebijdrage in het Parool - 26 mei 2025

De vergoeilijkende blik op de dader

Er is iets vreemds aan de hand. Elke keer als er een grove grens wordt gepasseerd of er een gruweldaad gebeurt, schieten we massaal in de analyse. Wat is er gebeurd in zijn jeugd? Wat dreef hem? Had hij stress? Zijn musici heel bijzonder? Is het cultureel verklaarbaar? Psychiatrische problematiek? Een collectief trauma van een heel volk?

Een vader die zijn kinderen Jeffrey en Emma om het leven brengt. Een TV programma waar jonge meiden worden aangerand en verkracht. Een vrouw die wordt afgeslacht omdat ze niet gehoorzaamt. Vindicatters die elkaar brandmerken. Een beroemde dirigent die over andermans grenzen dirigeert. Gemiddeld honderd Gazanen per dag vermoord, naast de erbarmelijke hongersnood.

Aan talkshowtafels en in de krantekoppen wordt vergoeilijkende taal gebruikt. 'Drama' in plaats van kindermoord. 'Femicide' in plaats van je vrouw neersteken met je kind ernaast. 'Corporale traditie' in plaats van mishandeling. 'Ook naar voor Marco dat hij zo lang moet wachten' als de rechtszaak wel erg lang duurt. Bij elk koffietafel gesprek of post over de verschrikkingen in Gaza reageert iemand wel met 'maar wat wil je als een heel volk zo getraumatiseerd is door de Holocaust'.

Alsof het kwaad alleen maar kwaad mag zijn als het logisch verklaarbaar is. Als het past binnen ons wereldbeeld. Begrijpelijk, bij iets wat te gruwelijk is om waar te zijn, bouwen we graag afweer rolluiken op. Het is makkelijker om te geloven dat er een logische, psychologische oorzaak is voor geweld – burn-out, jeugdtrauma, traditie, narcisme, collectief oorlogstrauma, dan om de waarheid onder ogen te zien dat mensen in staat zijn tot gruwelijke daden zónder dat ze 'gek' zijn. We verklaren om niet te hoeven huiveren. Of misschien: om de angst te bezweren dat ook wij, in een slecht moment, ook tot zoiets in staat zouden zijn.

Vooral als de dader op ons lijkt – witte man, slim, welbespraakt, misschien zelfs een beetje charmant – dan heeft hij per definitie een complex karakter. Geen dader, maar een tragische held. Dan zijn we mild. Dan zoeken we context. 'Hij was vast overwerkt.' 'Er waren financiële problemen'. 'Jeugdige overmoed'. 'Artiesten zijn hele bijzondere mensen'. 'Je kunt ook niets anders van een getraumatiseerd volk verwachten'. We plakken Post-its met verklaringen over de wandaden. Zodat het minder pijn doet. Minder waar is.

We lijden aan daderidentificatie. Een reflex bekend uit de psychologie en forensische antropologie. In plaats van ons te verbinden met het leed van de slachtoffers, haken we aan bij het perspectief van de dader. We maken een kampvuur, gaan erbij zitten en zeggen: vertel ons, broeder, wat maakt dat jij dit doet? Bij daderidentificatie gaan toeschouwers, hulpverleners of zelfs hele samenlevingen zich emotioneel, cognitief of narratief identificeren met de dader van een misdrijf. Een mechanisme dat al decennia beschreven wordt.

Daderidentificatie komt vaker voor bij mensen die op ons lijken dan met de 'exotische vreemde'. De witte vader die zijn kinderen doodt omdat hij 'het leven niet meer aankon', wordt vaker gezien als een tragische figuur dan als een moordenaar. Als de dader wit is, hoogopgeleid, westerling, dan schuift onze morele verontwaardiging vaker opzij om ruimte te maken voor empathie. De reflex is sterker naarmate de dader meer op ons lijkt. Dit raakt aan wat we ingroup bias noemen: we hebben meer sympathie voor mensen die tot ‘onze groep’ lijken te behoren.

Is daderidentificatie schadelijk? Ja, want de verhalen van slachtoffers verdwijnen uit beeld op het moment dat wij allemaal psycholoogje gaan spelen voor de dader. We grijpen te laat in, als we minder geneigd zijn te geloven dat iemand tot iets gruwelijks in staat is, al schreeuwt het slachtoffer nog zo hard om hulp. We trekken geen rode lijn bij oorlogsverschrikkingen, omdat we niet kunnen geloven wat we zien en vergoeilijking zoeken. We accepteren bully's op de werkvloer, omdat ze zo briljant zijn. We staan elk jaar opnieuw mishandeling in studentenverenigingen toe.

Daarnaast is het disrespectvol voor al die briljante artiesten, getraumatiseerde slachtoffers van een rotjeugd, oorlogsvluchtelingen, mensen met een bijstanduitkering die géén wandaden plegen. Het overkomen van je trauma's is heel moeilijk, maar je bent niet tot dader vervloekt als je iets heel naars hebt meegemaakt. Daderschap is en blijft altijd een keuze. Voor individuen en voor een heel volk. Er zijn heel veel beschadigde mensen géén dader.

Soms is de waarheid rauw. Lelijk. Onverteerbaar. Soms is een kind gewoon vermoord. Een jonge studente verkracht. Een vrouw gefileerd. Een volk gebombardeerd en gemarteld met honger. Soms zijn er mensen die bewust kiezen voor de kant van schade. Niet omdat ze ziek zijn. Of briljant. Of stress hebben. Maar omdat ze kiezen voor daderschap.

Ja, we moeten veel aandacht hebben voor trauma en de gevolgen ervan. Voor omstandigheden. Stress. Maar zullen we dat aan de hulpverlening overlaten? Laten aan talkshowtafels en tegen elkaar bij de koffie onze blik primair wenden naar de slachtoffers. Naar hun verhaal, hun kracht, hun gemis. Laten we niet alleen begrijpen, maar ook benoemen. Dat het kwaad bestaat. Dat je het soms kunt zien. Dat het niet altijd een reden nodig heeft om toe te slaan. Het is onze taak, als samenleving, om daar niet van weg te kijken. Ook niet als het gezicht van de dader verdacht veel lijkt op dat van onszelf.

dr. Danielle Braun, antropoloog en gepromoveerd op politiecultuur