In een veranderende wereldorde onder hoogdruk, is het logisch dat herdenken een andere vorm en inhoud krijgt - Artikel in Volkskrant 2 mei 2025
In een veranderende wereldorde onder hoogdruk, is het logisch dat herdenken een andere vorm en inhoud krijgt.
Er is ophef. Ophef over de vraag of er gedemonstreerd mag worden op- of rond de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. En over de vraag of er in het programma en de toespraken ook gerefereerd kan- en zou moeten worden aan andere oorlogen dan de Holocaust en de Tweede wereldoorlog. Caroline van der Plas sprak zich daarover fel uit, ze vond dat daar geen ruimte voor moest zijn, waarop anderen weer reageerden en vragen stelden over hoe het dan zit met demonstratierecht. Hier enige antropologische en persoonlijke duiding over 'de antropologie van herdenken'.
Een columnist aan rechterflank, besluit in zijn podcast dat 'Joodse menschen' het niet waardig vinden en het niet aankunnen als er andere oorlogen worden herdacht op 4 mei, of als er wordt gedemonstreerd tegen oorlog en genocide. Ook op andere plekken is er veel oproep om de 4 mei herdenking exclusief te houden voor de Holocaust en te focussen op de vervolging van- en genocide op zes miljoen Joden. Herdenkingscomité's en burgemeesters worstelen met het dilemma en maatregelen voor 4 mei.
Voor mij en voor veel andere Joden, zijn mijn Joodse roots en de verschrikkingen die mijn familie heeft moeten ondergaan tijdens de Holocaust, juist een levenslange motivatie geweest om op te staan tegen onrecht, racisme, discriminatie, oorlog en genocide. Natuurlijk brengt de oorlog in Gaza sinds 7 oktober loyaliteitsvragen mee. Waar ook ik van wakker heb gelegen. Maar als geen andere weten Joden wat Nie Wieder en Wir Haben es nicht Gewußt betekent. Mijn vader van 90, Holocaust overlevende, gruwelt van schaamte bij de beelden uit Gaza.
Veel Joden tekenden daarom de petitie om het geweld in Gaza te stoppen en zich uit te spreken tegen de rechts radicale regering van Netanyahu. En tegen de Nederlandse betrokkenheid daarbij, wat deze oorlog onderscheidt van andere oorlogen in de wereld waarmee je ook compassie kunt hebben. Ze keren zich tegen de actieve steun die Nederland verleent. Diplomatiek en in de wapenhandel waarmee vernietiging, dood en uithongering in Gaza nu gefacliteerd worden.
Onder de ondertekenaars prominente Joden zoals Sonja Barend, Mischa Wertheim, Tom de Swaan, Rosanne Herzberger, Job Cohen. Het zijn juist Joodse studenten die voorop lopen bij het aan de kaak stellen van de misdaden in Gaza. Michiel Servaes, Oxfam Novib, is geëngageerd vanuit Joodse roots. Het is soms moeilijk voor Israël-kritische Joden om boven de vocaliteit van enkele pro Netanyahu Joodse organisaties uit te komen. Belangrijk om goed te luisteren naar álle Joodse stemmen.
Wat er wordt herdacht en wie mag herdenken is altijd al politiek geweest. Roma en Sinti hebben moeten vechten voor hun plek op het herdenkingspodium. Tot 1970 was het verboden voor homoseksuelen, ook slachtoffers van de Holocaust, om bloemen en een krans neer te leggen op het monument op de Dam op 4 mei. Dat vond het comite 4&5 mei niet waardig en ongepast. Dat is de reden dat homo's het Homomonument hebben gebouwd om een eigen herdenking te hebben.
Herdenken is wel altijd persoonlijk maar nooit -politiek- neutraal. Het is een collectief ritueel, waarin een samenleving steeds opnieuw bepaalt wie erbij hoort en wie mag spreken over het verleden en het heden. In veel culturen zie je: degenen die buiten de dominante norm vielen, worden eerst genegeerd of geschaamd in herdenkingen. Het duurde lang voor ook "de niet-gepaste doden" ruimte kregen.
Dodenherdenking is nooit alleen een eerbetoon aan het verleden, maar ook een spiegel van de machtsverhoudingen in het heden. In een veranderende wereldorde onder hoogdruk, met een genocide in Gaza en deportaties in de VS, en medelanders die andere oorlogen hebben meegemaakt, is het logisch dat het herdenken een andere vorm en inhoud krijgt. Daarbij is het van groot belang, en een ingewikkelde puzzel voor de veiligheidsdriehoek, dat herdenken en de stilte die daarbij ritueel hoort, niet verstoord wordt. Én dat de stem van hen die juist op 4 mei het geluid van Nie Wieder willen laten horen, daar de gelegenheid toe krijgen.
dr. Danielle Braun is antropoloog en directeur van de Academie voor Organisatiecultuur
