Interview in Zin: lang zullen we vieren. Families en hun rituelen

Onze overvolle levensagenda’s laten weinig ruimte voor aandacht en bezinning 

 

De surprises voor het sinterklaasfeest, het optuigen van de kerstboom of het ontkurken van de bubbels op oudejaarsdag. Het zijn fij ne, vertrouwde kleinigheden maar ze maken deel uit van iets veel groters: geschiedenis en familietradities. Rituelen zijn van alle tijden, en spelen van jongs af aan een belangrijke rol in ons leven. Zo hangen betekenisvolle fami lierituelen bij adolescenten positief samen met sociale verbinding en negatief met depressie en angst, ontdekten Portugese onderzoekers. En getrouwde stellen die meer investeren in familierituelen, ervaren meer nabijheid en positiviteit binnen hun relatie.

Vuurtjes stoken

“Wij Nederlanders doen altijd een beetje alsof we een heel nuchter volkje zijn dat rituelen niet zo nodig heeft,” zegt antropoloog Danielle Braun (1968), die de wereld rondreist om ritu­ elen te ontdekken en onderzoeken. “En toch hebben we veel tradities.”
Soms zijn die lokaal, bijvoorbeeld gildefeesten, of nationaal, zoals Koningsdag. Maar het kan ook iets kleins en persoonlijks zijn als verhaaltjes voorlezen aan de kleinkinderen of samenkomen met broers en zussen op de trouwdag van ouders. Braun: “Rituelen kunnen origineel en eenmalig zijn. Zo gaven we toen mijn zoon uit huis ging een slinger met spullen zoals een afwasborstel en schoonmaakdoeken. En soms zijn rituelen juist fijn omdat ze elk jaar terugkeren, zoals de kerst­boom met die lelijke roze ballen.” Ongeacht de vorm zorgen rituelen voor synchronisatie, het vormt mensen tot een groepje. Voor dat proces en ons emotionele geheugen is het limbisch systeem belangrijk, evolutionair gezien een van de oudste delen van de hersenen. “Het gaat echt terug tot het oergevoel van samen mammoeten en sabeltandtijgers verslaan. In de oertijd maakten we een vuurtje zodat er geen roofdieren kwamen, nu zitten we voor de open haard of bij het kampvuur.”

Slechte reputatie

Door de jaren heen is vooral de vorm van rituelen veranderd, niet zozeer de betekenis van rituelen op zich, denkt cultuurpsycholoog en onderzoeker aan de Universiteit voor Humanistiek Joanna Wojtkowiak (1982). “Mensen hebben niet altijd meer binding met oude christelijke rituelen rondom kerst en Pasen, en vullen die dagen opnieuw in. Som­migen gaan naar de mis, anderen kiezen voor een andere manier van samenzijn.”
De laatste jaren ziet Wojtkowiak steeds meer rituelen rond gebeurtenissen die eerder niet zo zijn benadrukt, zoals echtscheiding, pen­sioen en adoptie. Volgens haar zijn rituelen belangrijker dan we denken. “Rituelen kregen in de 20ste eeuw een slechte reputatie. We richtten ons meer op individualiteit en wilden ons losmaken van tradities, die we zagen als verstikkend. Nu we wat verder in de 21ste eeuw zijn, missen we de aandacht voor elkaar en de gemeenschappelijkheid.” En daarvoor zijn rituelen bij uitstek. Waar routinehandelingen wat betekenisloos aanvoelen, voelen rituelen meer precies. Zowel routine als rituelen kun je dagelijks herhalen, maar het verschil is dat je die laatste met aandacht en intentie doet. Wojtkowiak: “Als je tijdens het eten op je telefoon zit, doe je niet veel meer dan tegelijk aan een tafel zitten. Maar als je de tafel leuk dekt, telefoons aan de kant legt en bespreekt hoe de dag was, voegt het iets toe aan je gezin of relatie.” Juist in deze tijden, waarin drukke levensagenda’s weinig ruimte laten voor bezinning en aandacht voor elkaar, zouden we meer moeite moeten doen voor rituelen. En dat geldt ook voor de feest­ dagen. “Als kerst vreselijk druk is en je van afspraak naar afspraak gaat, valt de bezinning en aandacht weg. Het is dan ook zoeken naar de balans tussen iets moois doen met je dierbaren en niet te veel afraffelen.”

Tradities zorgen voor een gevoel van herkenning en veiligheid

 

Behoefte aan houvast

Rituelen zijn zo oud als de mensheid zelf, zegt ook familietherapeut Marion Eikelenboom (1966). “Het is een soort verlangen naar herkenning, markering en het doorgeven van tradities.” Een van de familietradities binnen haar eigen gezin is het vol uitpakken bij ver­aardagen, “met ontbijt op bed en een liedje erbij. Het is een dag waarop je helemaal in het zonnetje staat, die je het gevoel geeft dat je gewaardeerd wordt, dat doet iets met je eigenwaarde.” Daarnaast zorgen terugkeren­ de rituelen voor een gevoel van herkenning en veiligheid. “Zoals Yentl en de Boer het zo mooi zingen in een liedje: dezelfde slingers altijd aan dezelfde haakjes.” Rituelen geven ook houvast, iets waar mensen zeker in deze onzekere tijden behoefte aan hebben. Eikelenboom: “Dat kan in iets kleins zitten, zoals vroeger altijd hetzelfde liedje of verhaaltje voor het slapengaan, waardoor je wist: ah, hierna ga ik slapen.” Tegelijkertijd markeren rituelen dat niet alle dagen hetzelfde zijn, denk aan zaterdag langer mogen opblijven en croissantjes op zondagochtend.
Ook als er grote veranderingen aankomen, zijn rituelen belangrijk. Danielle Braun noemt rituelen ‘vluchtheuveltjes’ bij verandering. “Ze zeggen tegen ons brein: je moet even opletten, vanaf nu wordt het leven echt anders. Na bijvoorbeeld een vrijgezellenfeest is het niet meer ‘ik’, maar ‘wij’.” Of het nou een vrijgezellenfeest, een bruiloft of een werkafscheid is, het brein moet zich klaarmaken om hard te werken, het draait even niet meer op routine.

Rituelen zijn zo oud als de mensheid

 

Verlieskunst

Als het gaat om rouwrituelen, houden die eigenlijk vaak na de uitvaart op. “Er zijn daarna geen collectieve herdenkingen, en we dragen geen rouwsymbolen en zwart meer,” zegt Joanna Wojtkowiak, die promoveerde op seculiere rituelen rondom sterfte. Ze ziet dat rouw en verlies nog steeds moeizame thema’s zijn voor mensen om te bespreken, waardoor rouw vaak best een eenzaam proces is. “Je ziet her en der wel initiatieven om samen te komen op een sterfdag, en zelfs collectieve herdenkingen op begraafplaatsen.” En hoe­ wel ze nog niet erg gebruikelijk zijn, ontstaan er ook nieuwe ritualiseringen. Zo maakt Babet te Winkel, een oud­student Humanistiek, voor het project Verlieskunst empathische Verlies­ kaarten als alternatief voor de traditionele, onpersoonlijke condoleancekaarten.
“In een maatschappij waarin alles maakbaar lijkt, zijn we vergeten wat het is om te rou­wen,” zegt familietherapeut Marion Eikelen­ boom, die wel de indruk heeft dat er meer aandacht voor komt. “Juist tijdens de feest­ dagen is het moeilijk als je partner of ouder er niet meer is. Daar hoef je het niet uren over te hebben maar het is mooi als dat benoemd mag worden. ‘Wat jammer dat pa er niet meer bij is.’” En misschien kun je nog wel zijn lievelingstoetje maken, of de muziek opzetten waar hij zo van hield.

Elkaar echt even in de ogen kijken is belangrijker dan de perfecte temperatuur van de kalkoen

 

Dankbaarheid uiten

‘Stoprituelen’ vinden we moeilijk, we worden nou eenmaal vrolijker van rituelen wanneer we ergens aan beginnen, zoals bij een geboorte of een huwelijk. Toch is het goed om te markeren dat iets afgelopen is, vindt antropoloog Danielle Braun: “We hebben wel begrafenis­sen maar rituelen bij een scheiding of het ‘uitmaken’ met je beste vriendin ontbreken. Het zou mooi zijn om dan nog eens een goed gesprek te hebben, om herinneringen op te halen. Dat je kunt zeggen: onze wegen zijn nu uit elkaar gegroeid, maar we hebben een prachtige tijd gehad.”
Of het nou bij een afscheid is of een boodschap op de kerstkaart: het uiten van dankbaarheid maakt gelukkiger, aldus onderzoekers van de Universiteit van Californië – Berkeley. Ruim 300 deelnemers kregen begeleiding bij men­tale gezondheidsproblemen, waaronder angst en depressie. De deelnemers die daarnaast wekelijks een brief van dankbaarheid aan iemand schreven, werden mentaal gezonder vergeleken met degenen die alleen begeleiding kregen en degenen die schreven over negatieve ervaringen. Een ritueel waarin dankbaarheid centraal staat, is dus niet alleen sociaal maar ook gezond.

Blauwdruk van het gezin

De familietradities die we van jongs af aan meekrijgen werken door in relaties later in het leven. We nemen allemaal een blauwdruk mee van ons eigen gezin. “De ene partner heeft een blauw kleurtje, de andere partner een rood kleurtje. Daarvan moet je samen paars maken,” aldus Marion Eikelenboom. Het gaat mis als de blauwe het gevoel heeft dat het alleen maar rood mag zijn, en anders­ om. Dat kan gaan om familiebezoeken, de invulling van feestdagen of verjaardagen. “Het een is niet beter dan het ander. Waarom zou je dan niet de ene verjaardag met ontbijt op bed vieren en de andere niet, in plaats van vasthouden aan hoe je het gewend was?” Tradities zijn fijn, maar als het een onuit­gesproken regel is waarbij de boel instort wanneer je eraan gaat schudden, dan kan het heel beklemmend zijn. “Als je tweede kerst­ dag een keer niet met bepaalde familieleden wilt vieren, is het erg vervelend als ze dan een jaar niet met je praten.”

Kiezen voor alternatieven

Als een bepaalde ruzie vaak terugkeert in een relatie of gezin, is het volgens de familie­ therapeut belangrijk op te merken wat daarbij de onderliggende verwachtingen en rituelen zijn. Zo begeleidde zij een stel waarvan de man elke zondag op bezoek ging bij zijn vader, die vroeger nogal wat steken had laten vallen. Zijn vrouw wond zich daarover op, want hoe kon hij toch elke week naar zijn vader gaan die er niet voor hem was geweest? “De man had het een plek gegeven en geaccepteerd dat hij zijn 82­jarige vader niet meer ging veranderen. Door dat niet te verdragen en niet meer mee te willen, keurde zijn vrouw eigenlijk ook een deel van hem af,” legt Eikelenboom uit. “Als hij er geen punt van maakt, wie ben jij dan om die strijd te leveren? Natuurlijk mag je wel je eigen keuzes maken als het je zoveel geweld aandoet, maar dan kun je bijvoorbeeld één keer in de maand mee in plaats van elke week.”
Eikelenboom ziet ook veel volwassen kinderen die met hun ouders komen, vaak zeventigers en tachtigers die niet vanzelfsprekend hebben leren praten en wat meer vasthouden aan tradities. Dan kan het best onveilig voelen als je kind het ineens helemaal anders wil doen.
“Het is de kunst om het toch open te gooien, juist omdat het om onuitgesproken regels en verwachtingen gaat. Als je het er niet over hebt, blijf je ergens met lange tenen zitten, of weet niemand van elkaar hoe ze er eigenlijk in staan.” Behoefte om het deze feestdagen anders te doen? Wacht dan niet tot 23 decem­ ber maar bespreek ruim van tevoren al dat zoals het altijd is gegaan niet meer zo past. Wees vooral niet aanvallend (‘Ik heb het altijd al onzin gevonden’) maar gericht op nieuwe rituelen. “Wissel het bijvoorbeeld jaarlijks af. De ene keer doe je lunch bij de een en een diner bij de ander, en dan weer andersom. Of opper een alternatief. Moet het altijd een diner zijn of kun je ook een keer spelletjes spelen na een wandeling door het bos?”

Vroeger maakten we een vuurtje tegen roofdieren, nu zitten we samen voor de open haard

 

Aandacht voor elkaar

De ruisende wind door de bomen, de geur van de kerstboom, de warmte van de kaarsjes op tafel en al die heerlijke smaken tijdens het kerstdiner: de decembermaand is een feest voor de zintuigen. Toch vergeten we dat soms door de stress die komt kijken bij het inkopen van kerstcadeaus, de voorbereidingen in de keuken en het huis klaarmaken voor de gasten. “Een beetje drukte en geklaag hoort erbij,” meent antropoloog Danielle Braun. “Of het nou Kerstmis, Joods Pasen of het islamitisch Offerfeest is, het gaat om iets buitengewoons, en daar horen buitengewone voorbereidingen bij.”
Houd bij de eindejaarsrituelen wel vooral voor ogen waar het allemaal om draait: meer aandacht voor elkaar. “Uiterlijkheden helpen om je feestelijk te voelen. Maar de perfecte temperatuur van de kalkoen is veel minder belangrijk dan dat je je (klein)kinderen, vrienden of buren goed in de ogen hebt gekeken.” Want wat we ons later herinneren is niet dat ene toetje dat tegenviel, maar de fijne momenten samen. Oók als dat door corona anders moet – neem bijvoorbeeld lieve filmpjes voor elkaar op en bekijk ze samen tijdens een Zoom­bijeenkomst. “Dan heb je toch het gevoel dat je ‘oer­tribe’ er is.”