Wir haben es nicht gewußt
Debat over de vraag of de NS schadevergoeding moet uitkeren aan slachtoffers en nabestaanden van de Holocaust omdat ze mensen naar de concentratiekampen heeft vervoerd.
In ‘How to be Gay’ interviewt Margriet van der Linden de Britse homoseksuele George die excuses van de Britse regering krijgt aangeboden omdat hij in zijn jonge jaren vanwege zijn geaardheid in de gevangenis heeft gezeten.
Ik struin door oude fotoboeken en kijk met gemengde gevoelens naar de foto’s van mijn toen nog heel jonge kinderen; lekker zwart geschminkt voor 5 december.
Zijn de situaties hetzelfde of verschillend? De drie gebeurtenissen rijgen zich aaneen in mijn hoofd en de vraag laat mij niet met rust: kan je terugkijkend tot een her-evaluatie van je culturele mores komen? En zo ja… wanneer zeg je dan sorry en wanneer niet?
Als antropoloog ben ik opgeleid tot een cultuurrelativistisch mens. Ik heb geleerd dat wat in de ene cultuur volstrekt normaal is, ergens anders gek kan zijn. En dat dat in cultureel opzicht een gelijkwaardig standpunt is. Al spreekt de ene moraal je wellicht meer aan dan de andere. Een begrip als ‘universele normen en waarden’ of ‘fundamentele mensenrechten’ is altijd wat lastig voor antropologen. Want wie bepaalt die dan? En wat als ze strijdig zijn, zoals de vrijheid van mensingsuiting en de vrijheid van godsdienst? Cultuurrelativisme en moraal: lastige combi.
Vanuit dat cultuurrelativistische standpunt is het ‘normaal’ dat in Engeland homoseksualiteit verboden was, en dat dat nu niet meer zo is. Twee culturele werkelijkheden. Twee tijdsbeelden, met een verschillende set van normen en waarden. Gelijkwaardig, al vertelt je gevoel iets anders. Als ik vanuit mijn huidige culturele mores terugkijk op de oude homohaat, ervaar ik die als volstrekt verwerpelijk. En is het een heel goed idee dat de Britse regering excuses maakt, al dan niet gepaard gaand met een financiële vergoeding aan George. Maar hoe eerlijk is dat? Kan je met de moraal van nu een oordeel vellen over beslissingen van toen? Hoever terug mag je oordelen en moeten daar dan consequenties aan vast zitten? Tot hoever terug moet je eigenlijk sorry zeggen? Als we nu zeggen dat we toen ‘gek’ waren, meet je je eigenlijk een soort arrogante Übermensch beschaving aan. Dan zeg je dat de mens steeds wijzer, intelligenter en moreel hoogstaander wordt. Dat jouw cultuur het beste is. En als je dat dan mag doen over vroeger, dan mag het hier en nu misschien ook wel. Kan je hard oordelen over de cultuur van een ander volk, ras, tribe, groep. En we weten allemaal waar dat toe kan leiden…
Ik spreek erover met mijn kinderen. En die zien het probleem niet zo. Je kunt toch gewoon sorry zeggen en als je moraal dan weer verandert over een paar jaar dan zeg je dat gewoon opnieuw… Cultuur is relatief en veranderlijk. Tsja… best een aantrekkelijke en uiterst praktische gedachte eigenlijk.
Moet ik sorry zeggen over het zwart schminken van mijn kids? Dat voelt gek. Het was oprecht nog niet in mijn bewustzijn gekomen dat ik mensen kwetste. Ik habe es nicht gewußt. Oprecht niet. Nu weet ik het wel en als mijn kinderen nu jong waren zou ik ze niet meer zwart schminken. Wie dat nu wel doet maakt een weloverwogen cultureel statement. Voor of tegen… niemand kan op dit moment beweren dat hij of zij ‘het niet weet’. Maar is het dan met mijn toegenomen bewustzijn belangrijk dat ik met mijn mores van nu oordeel over mijn handelen toen? Moet ik me schamen? Heb ik iets cultureel goed te maken? En is het belangrijk dat ik excuses maak over ‘ons’ koloniaal verleden. Mijn kinderen vinden van niet: te lang geleden. Wel aan George. Die leeft nog. Dan is sorry gepast. Maar je kunt geen eeuwen terug. Wel moet je iets doen aan de inkomensongelijkheid die door het kolonialisme is ontstaan. Mmmm… fair deal. Maar hoe lang terug moet je dan wel gaan?
Cultuur is geen vaststaand gegeven. Verandering is inherent onderdeel van cultuur. Altijd is er de dominante, traditionele cultuur en de tegenstem, het andere geluid. Counter-culture. Counter culture zorgt voor vernieuwing en kaart culturele misstanden aan. Zodat een samenleving zich moreel blijft ontwikkelen. Een goede morele toetsingsvraag bij debat over excuses en schadevergoedingen zou dan ook kunnen zijn: was de counter culture al zichtbaar en hoorbaar?
In het geval van de NS wel. Sterker nog; er was een dominante Nederlandse cultuur die zich verzette tegen de Duitse bezetter. De moraal was níet meewerken aan wanstaltigheden, al was het bewustzijn van wat er in de kampen gebeurde misschien nog niet zo groot. Je zou kunnen zeggen dat er ook destijds al genoeg culturele correctiemechanismen waren, om als NS te laten weten dat de treinritten verwerpelijk waren. Sorry zeggen en betalen lijkt me dan ook een goed idee.
Ik mijmer nog even door. Hét antwoord heb ik nog niet. Mijn voorlopige conclusie is dat je voorzichtig moet zijn met het plakken van je eigen culturele moraal op een andere tijd. Als je dat doet, dan geef je ook een vrijbrief voor moreel oordeel over de ander in het hier en nu. En voor je het weet maak je van jezelf een Übermensch. Sta jezelf toe te zeggen dat je het niet hebt gewußt. Maar check wel goed: wist je het echt niet, of was er al genoeg culturele onderstroom in de samenleving aanwezig waardoor je het wél had kunnen weten?
Ik koester de oude kinderfoto’s. Ga het met mijn kleinkinderen anders doen. Hoop dat mijn vader een NS-vergoeding krijgt. Zou willen dat George er ook een krijgt. Maar vind niet dat dat perse moet. Ben heel blij dat ik nu gay ben en niet in het oude Engeland.
