Hoe komen we af van de hypernervositeit - Interview in Trouw naar aanleiding van rapport ‘de hypernerveuze samenleving’ - 2 oktober 2025

De maatschappij is te druk, veeleisend en gehaast. Ons mentaal welzijn lijdt daaronder, stelde een adviesraad voor gezondheid. Maar hoe kan het anders?

Eline van Suchtelen en Frank Straver - Trouw 2 oktober 2025

Een winkelstraat op een druilerige zondag, waar mensen spullen kopen die ze niet nodig hebben en waar ze ook niet blij van worden. “Hooguit hebben ze een dopaminepiekje”, zegt Hans Stegeman, hoofdeconoom bij Triodos Bank.
Hij vindt het een van de meest treffende beelden. Het bewijs dat mensen geen weerstand kunnen bieden aan de prikkels van reclames en groepsdruk, ten koste van hun mentale welzijn. “We worden niet beter van alsmaar méér. We moeten toe naar een ander soort economie.”
Het is een monsteropgave, zegt hij er gelijk bij. Maar het kan wel, bijvoorbeeld door grondstoffen en vervuiling hoger te belasten. “Dat levert de financiële middelen op die ruimte scheppen om de arbeidsuren en werkdruk te verlagen.” Dat zou ademruimte geven. Om vrijwilligerswerk te doen, een buurtproject te starten. Of gewoon: even niks te doen.

Vijf dagen betaald voor vier dagen werk

Stegeman moet vaak denken aan de beroemde econoom John Maynard Keynes, die in 1930 suggereerde dat een 15-urige werkweek in 2030 wel genoeg zou moeten zijn. Totaal onrealistisch, maar een bedrijf zoals IT-specialist Afas, dat werknemers voor vier dagen werk vijf dagen uitbetaalt, vindt hij een mooi voorbeeld van hoe het anders kan. “Je beloont mensen met tijd voor zichzelf.”
Stegeman bladerde het advies van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, een pleidooi voor een meer ontspannen samenleving, deze week met instemming door. Hij bejubelt al jaren de waarde van meer ‘lummelen’.
Arbeidsproductiviteit zou niet meer gevierd moeten worden als een economisch succes, zegt hij. “We zijn teveel uit mensen aan het persen. Wie in deeltijd werkt, doet vaak dezelfde taken in minder dagen.” Door regels, normen en kaders te stellen kunnen werkgevers en politici daar grenzen aan stellen. Denk aan het recht om soms onbereikbaar te zijn. Onzinnige reclames verbieden kan ook, denkt Stegeman.
De laatste decennia zijn burgers volgens Stegeman in een harnas geperst van werknemers en consumenten, door keuzes in de politiek en het commerciële bedrijfsleven. Sluipenderwijs, door beleid en framing. “Als iemand een uitkering heeft, is het idee hardnekkig dat dit ‘lui’ is. Efficiëntie en productiviteit zijn tot heilige graal gemaakt.”

Minder troep produceren

Filosoof Lieke Knijnenburg doet in haar boek Een Schitterende Leegte pogingen te ontsnappen aan de productiviteitsdwang. Ze fantaseert over een andere samenleving waarin er meer tijd is voor elkaar en waar succes niet gemeten wordt aan de hand van groei van kapitaal of zelfverbetering. “In zo’n samenleving zijn we minder gefocust op onszelf, produceren we minder troep en hoeven we minder te werken. Dan meten we succes af aan andere dingen. Aan schoonheid, herstel van natuur, plezier, zorg voor elkaar.”
Het gevoel van zekerheid, rust en vrijheid moet volgens de filosoof ergens anders vandaan gaan komen. Nu zijn mensen volgens haar vooral bezig om het zo goed mogelijk ‘te fiksen voor jezelf’ en geld op te potten. “Zorg in plaats daarvan voor meer sociaal vangnet.”
Knijnenburg woont zelf in Berlijn, waar ze meer ruimte voelt om te lummelen. De stad geeft haar rust. Als voorbeeld noemt ze de vele brede opgezette stadsparken waar mensen recreëren. “Je kunt daar gewoon zijn, zonder te moeten produceren of consumeren. Investeer in dit soort plekken. Breng de buurthuizen terug. Zorg voor meer parken, bibliotheken, bankjes op straat. Plekken waar je niks moet, maar gewoon kunt zijn.”

Meetlint langs de dag

Zelf werd ze vroeger wel eens gekscherend ‘Lieke Lijstje’ genoemd. Ook Knijnenburg had een eindeloze to-do-list. Ze probeert daar nog steeds vanaf te komen. Nu hangt haar dag niet altijd meer af van de hoeveelheid taken die zijn afgerond. “Een dag is geslaagd als ik me aan het einde van de dag niet met een meetlint in de hand afvraag of die geslaagd is. Soms ís een dag gewoon.”
Prestatiedruk is zeker niet typisch Nederlands, weet antropoloog Danielle Braun. “Het is eerder een westers fenomeen.” Vergis je niet, zegt ze er meteen achteraan, veel andere culturen en volken hebben zo hun eigen bronnen van stress, nervositeit en mentale druk. “Armoede, schaarste en conflict.”
Nogal iets anders dan onze uitpuilende agenda’s. Om daar paal en perk aan te stellen kan Nederland van veel andere culturen wat opsteken, zegt Braun. “Kijk naar het Japanse begrip Ma”. Dat staat voor intermezzo’s. Zoals er rust bestaat tussen muzieknoten, zo zou er ook rust moeten zijn tussen afspraken en inspanningen in.

Sauna in plaats van borrel

In Noorwegen vindt de antropoloog de ‘Friluftsliv’ navolgenswaardig. Daarbij staat buitenleven en natuurbeleving centraal, zoals buiten sporten op school, ook als het vriest of plenst. “Of met je collega’s naar de sauna op vrijdagmiddag”, schetst Braun het contrast met de vrijdagmiddagborrel.
Verbinding zoeken met de natuur is volgens haar sowieso een sleutel naar een meer ontspannen maatschappij. “Dat kunnen we ook leren van menig niet-westerse cultuur. Het stilstaan bij de overgang tussen seizoenen, maar ook de verandering van fases in een leven.” Die transities markeren met (seizoens)feesten en rituelen schept volgens Braun bewustzijn, verbinding. “Dat zijn wij een beetje vergeten.”

Weg met datumprikker

Overmatig plannen helpt evenmin. “De datumprikker”, zucht Braun. “Etentjes en afspraken vullen de agenda’s maanden vooruit al. Wie komt er nog spontaan bij iemand aanwaaien voor een bezoek?” Braun vond het prachtig, toen zij eens met iemand in India een nieuwe afspraak wilde prikken, op dezelfde locatie maanden later. Ze werd raar aangekeken “Niemand kon toch immers in de toekomst kijken?”
Braun is het roerend eens met de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, dat de verantwoordelijkheid om ontspanning en rust te creëren niet alleen bij individuen kan worden gelegd. “Overheden en organisaties zijn onmisbaar om stress weg te nemen. Kijk naar het stelsel dat studenten met schulden opzadelt, de woningnood, de overbelaste mantelzorg.”
Een heilzame keuze bij bedrijven en organisaties is wat Braun betreft: minder online werken en vergaderen. “Mensen turen achter hun scherm naar elkaar. Dat is gebleven na corona. Wat mist is dan het echte contact.”