We keren terug

Welkom terug! Terug in een wereld van elkaar aanraken, voelen, ontmoeten, ruiken, ademen, huggen, prikkelen. Terug in een wereld van menigten, tribaal kantoorgedoe, roddelen bij het koffiezetapparaat, file's, reizen, kerkdiensten, festivals. 

Het voelt als thuiskomen na een lange backpackreis. Het is zalig om weer je zachte bed te voelen, je vrienden en familie te zien, een boterham met oude kaas te eten, te kunnen kiezen uit al die kleding, de geur van regen op het asfalt te ruiken. Tegelijk het gevoel van weemoed. Weemoed om genoeg te hebben aan die paar shirts en een jurk in je koffer. Weemoed om de verwondering, de schoonheid van natuur. Hopen dat je het vasthoudt; het samenzijn met je kleine reisgezelschap, lange avonden spelletjes doen. Heimwee naar de eenvoud. 

Het voelt nog een beetje dromerig. En ook heel gewoon tegelijk. Weer trainingen geven in een volle groep. Een event zien vol stromen. Op een terras eten met een vriendin. Familiefeestjes. Vergaderingen met broodjes. Vroeg vertrekken om de file voor te zijn.

We hebben ieder afzonderlijk en als samenleving met elkaar iets heel groots mee gemaakt. Anderhalf jaar crisis, pandemie. Met verlies van dierbaren. Met angst voor chaos en ontregeling. Met overbelaste zorgmedewerkers. Met failliete ondernemers. Met mensen die hun baan zijn kwijt geraakt. Met kinderen die heel lang niet naar school konden. Met jongeren die eenzaam zijn geworden.

Nu keren we terug. Hoe gaan we dat eigenlijk beleven? Als er een ramp is gebeurd, zoals een vliegtuigongeluk of aanslag, is er een moment van collectief afscheid, woede, stille tochten, rouw, een monument, doorgaan. vieren, bevrijding. Maar hoe doe je dat met een pandemie waar niet echt een duidelijk begin en einde aan zit? Als antropoloog ben ik erg voor ritualiseren, rouwen, afscheid nemen, vieren. Corona Bevrijdingsdag vind ik best een goed idee. Maar hoe en wanneer dan? Want we zijn niet van het virus af, maar gaan ermee samenleven. Met vaccinaties, met misschien af en toe een nieuwe korte lock-down en met grote zorgen om die landen waar besmettingen en dood nog volle realiteit zijn. Het voelt nog zo kwetsbaar. Als een zeepbel die elk moment kan knappen. Een samenleving die nog gespannen en broos is. En waarheen keren we eigenlijk terug? Naar hoe het was? Naar een nieuw verhaal? Naar iets hybride-achtigs er tussenin? Nu pas zullen we echt leren wat onze werkelijke diepe patronen zijn en wat veranderd is.

Antropologische terugkeer weetjes

Rituelen
Rituelen zijn vluchtheuveltjes bij verandering. Een ritueel zegt eigenlijk tegen je brein: 'let op, je kunt even niet meer op routine functioneren, maar moet een tandje bijzetten. Want de dingen gaan vanaf nu anders.' Rituelen helpen bij overgangen. Overal ter wereld hebben volken rituelen bedacht. Bij geboren worden en sterven. Bij conflict. Om status en ranking zichtbaar te maken. Bij machtswisselingen. Om sorry te zeggen. Bij oogst of misoogst. Bij oprichting. Bij afscheid. Bij genezen van ziekte. Bij bevrijding. Bij trouwen en fuseren. Bij het bezweren van een crisis, zoals een pandemie. Bij bevrijding na oorlog, een tijd van opsluiting of overheersing. 

Patronen aanpassen
Wat zijn we adaptief geweest de afgelopen tijd. Weet je nog... dat we moesten lachen toen we voor de eerste keer een mondkapje droegen of dat je jezelf voornam dat nooit te gaan doen? We een elleboogje gaven in plaats van een hand? We dachten nooit online een goed gesprek met je team, patiënt, cliënt te kunnen voeren en dat toch is gelukt? We balkongesprekken voerden met onze ouders? We echt dachten dat alles zou veranderen, we anders zouden gaan leven en we niet meer zo veel zouden gaan vliegen na corona? We testevenementen bedachten, omdat er nog geen zicht op een vaccin was? We wc-papier en pasta hamsterden? We achter het raam op kraambezoek gingen? We optredens onder het balkon deden en Italiaanse balkongezangen hielden? Zorgmedewerkers onbeschermd op de IC en in verzorgingshuizen werkten? We erenhagen vormden in de straat, omdat we niet naar een uitvaart konden gaan? We een liedje zongen om te bedenken hoe lang we onze handen moesten boenen? En nu... blijken we even adaptief te zijn bij terugkeer. En is de vraag welke patronen we even tijdelijk hebben aangepast en welke patronen wezenlijk zijn veranderd. Gaan we weer drie zoenen geven? Aan iedereen of in kleine kring? Gaan we weer hele volle agenda's met feestjes en verplicht familiebezoek krijgen, of durven we te zeggen dat we rust nodig hebben? Gaan we weer naar kantoor en wordt dat dan verplicht? Doeken we onze thuiswerkkamers op die we op zolder hadden gebouwd? Gaan we weer voor een event naar de andere kant van de wereld vliegen? Gaan we weer naar de kerk? Blijven we thuisbezorgd bestellen zoveel als we deden? De komende tijd wordt mateloos boeiend als je met antropologen ogen kijkt. We zijn nog steeds bezig met de grootste sociale test ooit. Welke patronen zijn wezenlijk en welke bleken slechts oppervlakkig verankerd te zijn?

Foto: Toeristen terugkeer Venetië

We hebben monumenten en verhalen nodig - lessen uit Cambodja 

Het Aziatische land Cambodja heeft een lange periode van oorlogen achter de rug, met als recent dieptepunt het Rode Khmer regime tussen 1970 en 1978 onder leiding van Pol Pot. Een afschuwelijke periode met een waar schrikbewind, waarbij 25% van de bevolking werd vermoord, vaak door afgrijselijke martelingen in kampen en ten gevolge van verhongering. In de winter van 2019 was ik op reis door Cambodja en de littekens van de oorlog zijn nog zo voelbaar en zichtbaar. Het land ligt vol landmijnen en veel mensen missen ledematen of ogen hierdoor. Onder het Pol Pot regime werd elke vorm van religie, cultuur en kunst verboden en de beoefenaars ervan vermoord. Daardoor was religieuze en kunstzinnige kennis in Cambodja vrijwel geheel verdwenen. Ofschoon er in economisch en politiek opzicht nog heel erg veel mis is in Cambodja, kent ook dit land verhalen van veerkracht. Er wordt heel veel gedaan om de oude kunsten en ambachten in ere te herstellen. Cambodja heeft heel mooie tempels, met de ruïnes van Angkor Wat aan top. In rap tempo leidt het land, met buitenlandse hulp, kunstenaars op die het herstel van de tempels verantwoord kunnen uitvoeren. Slachtoffers van landmijnen wordt geleerd om de traditionele muziek te spelen. Overal zie je bandjes met muzikanten bij tempels en toeristische trekpleisters. Zowel de eigen bevolking als toeristen betalen graag voor de mooie muziek. In plaats van bedelen heeft dit zwaar getroffen deel van de bevolking zo toch een eerbiedwaardig beroep en een kans op overleven. 

Wij mensen hebben rituelen nodig. Kunst, muziek, theater, verhalen en dans helpen ons om te verwerken, om oude verhalen te doen herleven en nieuwe te maken. Kunst heelt, verbindt en troost. Ik hoop van harte dat we genoeg tijd, geld en aandacht investeren om de cultuursector op te bouwen en te stoppen met de nu ontstane situatie waarin kunstenaars hun beroep gratis uitoefenen. Kunst heeft waarde. Juist na crisis. Waardeer het. Als de straatarme Cambodjanen dat snappen, kunnen wij het ook.

In het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam is een gedenkmonument geplaatst. Doorzichtige glasplaten, omdat het virus zo onzichtbaar was. De namen van alle medewerkers die zo hard hebben gewerkt in de COVID-pandemie staan erop geschreven. Een plek om te gedenken en te rouwen. 

Terug naar het oude of transformatie?

In het begin van de COVID-pandemie waren we angstig, geschrokken en hoopvol. We bestookten elkaar met filmpjes over de natuur die terugkeerde. Schone lucht. Echt sociaal contact. Zorg om elkaar. Minder materialisme. Langzaam is dat minder geworden. Wat denk jij? Keren we terug naar oud of gaan we dingen anders doen? Welke patronen transformeren echt? Zelf denk ik dat we best wel weer veel gaan doen, zoals we deden. Huggen en handen geven. Die drie zoenen niet meer verwacht ik (en hoop ik een beetje). Werk het gebouw verlaten? Hybride werken op kantoor? Ik weet het niet. Dat vraagt om enorme afstemming, nieuwe werkafspraken en aanpassen van ritmes. En dat is best lastig. Wat vaker een dagje thuis... dat denk ik wel. Maar vergaderingen van collega's thuis en op kantoor gemengd zijn gewoon niet fijn. En patiënten, scholieren, studenten en klanten willen weer live contact.

Oude normen en traditie combineren met vernieuwing. Transformatie. Verandering van patronen. Het is moeilijk en dikwijls een diepe zoektocht. Inspirerend voorbeeld is de kunstenaar Faig Ahmed uit Azerbeidjan. Hij mixt traditionele Islamitische kunst met nieuwe prints en computertechniek. Symboliek voor zijn zoektocht tussen oude waarden en Islamitische hervorming en modernisatie.