Danielle Braun over het belang van rituelen
Als er iemand is die ontgroeningen kan duiden, dan is het Danielle Braun. Als cultureel antropoloog en bestsellerauteur duikt ze in organisatieculturen over de hele wereld. Ze sprak zich uit tegen de misstanden bij ontgroeningen en omschreef ze zelfs als ‘voorbereidingshandelingen voor een misdrijf’. Dat ze zowel de waarde van rituelen erkent als kritisch is over de uitwassen, maakt haar bij uitstek geschikt om te reflecteren op de paradoxale aard van ontgroeningen.
De antropologie van rituelen
‘Rituelen in brede zin kunnen verschillende functies dienen,’ legt Braun uit. ‘Eén daarvan is het markeren van overgangen. Een fase afsluiten en via het “ondertussen” naar een nieuwe situatie komen. Maar ze gaan ook over machtsverhoudingen, ranking en status. En over het bekrachtigen van wat een gemeenschap belangrijk vindt. Het kenmerk van zo’n liminale fase is dat er een duidelijk “voor” en “na” is.’
‘In tribale samenlevingen zijn ontgroeningen en overgangsrituelen altijd begeleid door de oudere mensen uit de gemeenschap. Dit intergenerationele aspect blijkt wezenlijk. De oudere generatie draagt wijsheid en normen over, zorgt voor inbedding van het ritueel in bredere waarden. Als die oudjes ontbreken, ontspoort het eerder.’
Liminaliteit en de tussenruimte
Maar waarom is die tussenfase zo belangrijk? Braun legt uit: ‘Antropologisch onderzoek wijst erop dat samenlevingen met duidelijke overgangsrituelen voor jongeren minder worstelen met puberteitsproblematiek,’ vertelt ze. ‘Wanneer de transitie tussen kind en volwassenheid helder is, krijg je minder identiteitsverwarring. We hebben natuurlijk wel onze eigen Nederlandse overgangsmomenten, zoals de groep 8-musical, onze grootste maatschappelijke rite de passage, maar missen duidelijke markeringen voor jongvolwassenen.’
Deze honger naar markering uit zich volgens Braun in verschillende moderne fenomenen. ‘Je ziet een groeiende populariteit van uit Amerika overgewaaide rituelen zoals ‘sweet sixteen parties.’ En denk aan extreme sporten of backpackreizen van een jaar. Het zijn allemaal manieren waarop jongeren zoeken naar intense ervaringen die overgang markeren.’
De mismatch met de samenleving
Ook ziet Braun de mismatch tussen verschillende waarden. ‘Soms veranderen samenlevingswaarden sneller dan die van bepaalde gemeenschappen, waardoor er spanning ontstaat. Die spanning leidt tot conflicten.’ Het hardnekkige seksisme verklaart Braun: ‘In de antropologie zeggen we vaak dat de grootste bindingsmechanismen tussen mensen niet huwelijken zijn, wat vaak wordt gedacht, maar bands of brothers. Mannen die zich verenigden en vrouwen die historisch gezien als ruilmiddel tussen groepen fungeerden. Dergelijke patronen zie je vandaag nog steeds, al is de expliciete machtsrelatie over vrouwen gelukkig wel aan het verschuiven.’ ‘Elk jaar als de ontgroeningscommissie bedenkt wat ze gaan doen, vindt er een herijking van kernwaarden plaats,’ observeert Braun. ‘Wat kan wel, wat kan niet? Dit proces van normering is essentieel voor het gezond functioneren van een gemeenschap. Het gaat mis wanneer de verbinding met de bredere samenleving of met eerdere generaties wordt verbroken. En het is een maatschappelijke tendens dat jongeren en ouderen niet meer met elkaar verbonden zijn.’
De criminele kant van traditie
Ondanks haar waardering voor rituelen is Braun kritisch over excessen. ‘Laten we niet vergeten dat een ontgroening ook een crimineel karakter kan krijgen. Daar moeten we iets mee.’ Wat haar opvalt is de dubbele standaard in onze samenleving. ‘Als een groep Marokkaanse studenten te ver gaat, zou de hel losbreken, maar als het een club witte mensen is van bepaalde komaf, oordelen we anders.’
Toch nuanceert Braun haar kritiek. ‘Je krijgt defensie of het politiekorps nooit helemaal schoon van ongewenst groepsgedrag. Inwijdingsrituelen zijn inherent aan de aard van organisaties, zeker bij dit type. Het zou ook uitermate saai zijn.‘ Maar tegelijkertijd: ‘Als je het helemaal loslaat en zegt: “Nou ja, wat we ook doen, het helpt toch niet,” dan stop je met normeren. Ook dat is onwenselijk.’ Die balans tussen realisme en duidelijke grenzen stellen is waar het volgens haar om draait: ‘Je moet zowel van binnenuit als van buitenaf blijven zeggen: “Dit is echt niet normaal wat je doet.”’
Als we afronden, vraag ik Braun wat ze wil meegeven aan mensen die ontgroenen. Haar antwoord is helder: ‘Zonder elders geen tribe.’ Oftewel: de aanwezigheid van wijze, ervaren leden is essentieel voor het gezond functioneren van gemeenschappen en hun rituelen. ‘Maar streef niet naar 100% vlekkeloos,’ nuanceert ze. ‘Verwaarloos het daarentegen ook niet. Het als samenleving puur afwijzen en verder niks doen, kunnen we ons niet veroorloven.’