Corporate antropoloog Danielle Braun - Is jouw school nog wel verbonden met jullie totem? Interview in onderwijsvakblad Kader 29 mei 2024

Is mijn team een tribe en heeft de school wel een eigen totem? Het zijn dé vragen die je jezelf moet stellen om de uitdagingen waar het onderwijs voor staat het hoofd te kunnen bieden. Dat zegt corporate antropoloog Danielle Braun die organisaties begeleidt bij veranderprocessen. ‘Bouwen aan een tribe is ook nog eens veel leuker dan een school managen.’

Door Mandy Pijl

Veel organisaties zijn afgedreven van hun oorspronkelijke bedoelingen. Vaak gaat er veel meer tijd en energie zitten in het volgen van procedures en het uitvoeren van administratieve taken. Het onderwijs is daarin geen uitzondering. Een antropologische blik op de eigen organisatie kan daarbij enorm helpen, aldus antropoloog Danielle Braun. Ze bestudeerde oude religies in Afrika en voorouderrituelen in Azië. Ook keek ze naar de conflicthanteringsstijlen van nonnen in een klooster. Met een mix van antropologie en westerse verandermodellen begeleidt ze managers in allerlei sectoren. Maar waar ze ook komt, de kern is altijd dezelfde: als een team geen tribe is, is leidinggeven een energievretende taak.

Jij haalt je kennis van verre volken en hun rituelen en gebruiken. Wat brengt die kennis westerse organisaties?
“Antropologen reizen naar vreemde volken om te kijken hoe mensen samenwerken en een cultuur maken, een tribe. Dat is ook wat ik doe als ik aan de slag ga bij een organisatie. Ik vertaal de kennis van landen ver weg naar wat we er hier aan kunnen hebben. In bijvoorbeeld de manier waarop wereldwijd huwelijken worden gesloten, schuilen waardevolle lessen. Ik begeleid nu een fusie tussen twee scholen. Daarbij gaat het om de vraag wie bij wie komt inwonen en hoe je dat zo kunt doen, dat het een succes wordt. Ben je bereid om je badkamerkastje voor de ander leeg te maken? Of schuif je alleen de planten in de vensterbank een stukje aan de kant en is dat de ruimte waar de ander het mee moet doen? In tribes gaat het altijd over macht. Je noemt het een fusie, maar als het voor de ander voelt als een overname, gaat er iets mis. Vaak wordt er vergeten een fusie goed te vieren. Maar doe dat vooral. Hou een vrijgezellendag, waarop je afscheid neemt van het oude. En geef een groot huwelijksfeest, waarbij je de nieuwe status viert.”

Maar wat is dan die tribe?
“Hier in het westen denken we in functies. We maken mooie organogrammen, terwijl een team sterk is door onderlinge relaties. In een tribe is iedereen gelijk en gaat het over de vraag of iedereen zich gezien voelt. Natuurlijk vinden wij ook dat iedereen gelijk is, maar als je ziet dat steeds dezelfde medewerker het voortouw neemt in het zetten van de sfeer, bijvoorbeeld iemand die elke maandag puffend en steunend binnenkomt omdat het weekend weer voorbij is en daarmee de ruimte krijgt om de toon te zetten, dan gaat er iets niet goed. In een tribe gebeurt dat niet.”

Hoe buig je dat dan om?
“Dat doe je door goede dialogen te voeren. Elke dag heb je de gelegenheid om te doen wat je deed én om het anders te doen. En soms zeg je: ‘Nu moeten we verandering uitrollen.’ Ik zet elke donderdag de vuilniszakken buiten, maar ik heb ook elke donderdag de keuze om tegen mijn partner te zeggen dat het een keer zijn beurt is. Een betere cultuur bouw je door met elkaar in een dialoog te zijn, door kampvuurgesprekken over de dingen die we doen.”

Wordt er niet al genoeg vergaderd?
“Je hebt tijd waarin je het hebt over specifieke leerlingen, de toestand van de wc’s. En je hebt de magische tijd. Dat is de tijd waarin je de ruimte neemt om met elkaar te praten over de vraag: Zijn we nog verbonden met onze totem? En je totem dat is waar je als school voor staat. Als ik een school binnenloop, wil ik kunnen zien wat het team belangrijk vindt. Het is de ziel van je organisatie. Maar die bespreek je dus niet in een vergadering met een puntenlijstje, maar bij wijze van spreken rond een kampvuur waar je de tijd en ruimte neemt voor elkaar.”

Van oudsher is een totem een voorwerp of wezen uit een natuurreligie waar mensen zich mee verbonden voelen, waar ze kracht uit putten. Hoe bedoel je dat in een organisatie?
“Je totem is dat wat je maakt, de ziel van je organisatie. Het is waartoe je op aarde bent, waarom je anders bent dan de school om de hoek. Mensen in het onderwijs voelen zich enorm betrokken bij kinderen en hun ontwikkeling. En toch blijft men op sommige scholen zo onuitgesproken over wat men daar dan van vindt. Ik vraag het wel eens in teams: ‘Wat is jouw totem?’ De ene medewerker vindt het belangrijk dat ze het maximale uit een kind halen. Terwijl een ander zegt: ‘Voor mij is goed goed genoeg. Er ligt al teveel druk op kinderen.’ Die gesprekken zijn zoveel belangrijker dan een discussie over de kleur van de kantine. Want als je die verschillende geluiden hebt binnen je team, wat betekent dat dan voor je onderwijs? In allebei zit wel wat.”

Wat doe je met die verschillende geluiden binnen je tribe?
‘Natuurlijk mag je allemaal je eigen professionele accenten hebben. Maar het is belangrijk. dat je met elkaar in gesprek blijft over de vraag of jullie nog wel met de goede dingen bezig zijn. In het onderwijs werken mensen die bevlogen zijn, die niet voor het grote geld gaan en die een ingewikkeldere opdracht hebben dan mensen die een goede omzet moeten draaien. In het onderwijs heb je veel verschillende belangen. Die van ouders, kinderen, de buurt. Je moet taal en rekenen onderwijzen, maar ook burgerschap en je moet iets doen aan de week van de lentekriebels. Er zijn zoveel groepen die iets van je willen. Dat maakt het extra belangrijk om met elkaar op één lijn te zitten, om te bepalen wat je wel en niet doet en waarom, waar je voor staat. Je kunt zeggen: ‘Maar ik ga voor het kind.’ Maar dat is niet helemaal waar. Je gaat ook voor de samenleving. Je wil eraan bijdragen dat kinderen niet de samenleving in stappen en bushokjes gaan vernielen. Je wil bijdragen aan de werknemers van de toekomst. Dat is een mooie, maar ook moeilijke opdracht. Daarvoor moet je het eens zijn over de manier waarop je dat doet.”

Hoe zorgt de schoolleider ervoor dat het team zich aan die taak kan wijden?
“Die moet het voortouw nemen in het bouwen aan een positieve cultuur. Die moet ervoor zorgen dat er in het team altijd ruimte is voor nieuwe ideeën. Dat er niet wordt gezegd: ‘Daar heb je Bianca weer met een raar idee.’ Die moet zeggen: ‘Goh, vertel eens.’ Een tribe bouwen is niet alleen veel leuker dan een school managen, maar ook nog eens minder ingewikkeld dan vaak wordt gedacht. Ik vergelijk het met wat leerkrachten doen na de zomervakantie. Dan krijgen ze een nieuwe groep en hebben de taak om ervoor te zorgen dat de individuen binnen die groep met elkaar in verbinding staan. Het ene jaar lukt dat beter dan het andere jaar, maar ze doen het. En dan zou het voor een schoolleider ineens heel moeilijk zijn om de individuen in zijn groep met elkaar te verbinden?”

Jij noemt de schoolleider een ‘autonoom opperhoofd’. Wat bedoel je daarmee?
“In Afrikaanse stammen kanaliseert de leider alles wat er gebeurt, de energie van een tribe. Via hem kunnen alle meningen binnen de groep tot bloei komen. Dat betekent dat je als schoolleider moet kijken welke talenten je in huis hebt en welke mooie dingen je daarmee kunt doen. Zo’n leider staat, net als een Afrikaans opperhoofd, niet boven de tribe, maar is dienend aan de groep. Je bent een instrument in handen van de groep. Maar: de chief is de chief, die neemt de beslissingen. Het verschil zit ‘m in hoe je informatie ophaalt, dat er volksraadplegingen zijn.”

Hoe verschilt die besluitvorming van de manier waarop het op veel scholen geregeld is?
“Nu stoppen we dingen vaak in werkgroepjes, in de oudercommissie en de leerlingenraad. Je kunt er ook voor kiezen om bij een vraagstuk in een zaal te gaan zitten, andere meningen horen en op basis daarvan je beslissing te nemen.’

Maar dan beslist de schoolleider in z’n eentje?
“Dat doet hij nu ook. We polderen. Er is een vraagstuk, elke commissie doet er wat mee en vervolgens neemt de directeur een besluit. Volksraadplegingen zijn helderder. Het is duidelijk wat de input is, waarop de chief kan inschatten wat dat vraagt. Misschien krijgt niet iedereen zijn zin, maar je ziet wel hoe een beslissing tot stand is gekomen. Dat kan niet als het in wandelgangen en achterkamers gebeurt. Een autonoom opperhoofd zorgt voor meer draagvlak.”

En hoe gaat zo’n chief om met het personeelstekort?
“Aandacht is het nieuwe goud, aandachtigheid. Heb je nog echt aandacht voor leerlingen, je medewerkers en ouders? Of zijn we dat kwijtgeraakt in procedures, bureaucratie en methodieken? Scholen die het meest aandachtig zijn, die gaan de beste medewerkers van de markt halen. Die kijken naar hoe het is om jou te zijn? Naar waarom een kind zo druk is. Een chief laat die verwondering bestaan en zorgt ervoor dat we die niet wegpoetsen met alles wat we moeten invullen. Die houdt voor ogen waar onderwijs voor is bedoeld.”

En dan kom je weer terug bij die totem?
“Ja. Kinderen leren vanzelf lopen en praten. Maar het zijn de aandacht en het leven in een community die iemand vormen. Teams kunnen soms lang bezig zijn met welke methode ze het beste kunnen gebruiken. Maar die methode maakt niet uit. De belangrijkste voorspeller voor de resultaten van leerlingen is de relatie met hun leraar. En juist de relatie halen zien we uit het onderwijs verdwijnen. Een kind leert niet rekenen omdat de methode zo leuk is, maar omdat de leraar die sommen zo grappig uitlegt en door de verhalen die hij vertelt. Dat is wat hen bijblijft. ”