De banaliteit van het kwaad - column DFT 4 mei 2020

Het is 4 mei. We staan stil bij verlies en vrijheid. Samen met fijne collega Leike van Oss geef ik een online masterclass over het leven en werk van filosofe Hannah Arendt. Om te leren, te herdenken, en vooral te blijven zelf-denken. Haar werk is dezer dagen misschien wel belangrijker dan ooit.

Hannah Arendt

Duits Joods filosofe, hoewel ze zelf een hekel had aan dat woord. Het gedachtengoed van Arendt was werelds, praktisch en politiek. En altijd verweven met haar liefde en relaties. Een favoriete uitspraak: de politiek is te belangrijk om aan politici over te laten. Op de Universiteit dook Arendt in het thema vrijheid van denken. Ze kreeg een affaire met haar professor, Heidegger, die later toetrad tot de Nazistische NSDAP. Ze vluchtte voor de Jodenvervolging. Eerst naar Parijs en later naar de Verenigde Staten. Aanvankelijk was ze als Zioniste betrokken bij de oprichting van de staat Israël, wat zij zelf Palestina is blijven noemen. Later stopte ze daarmee, omdat ze zoals ze zelf zegt; 'nooit tot enige groep wilde behoren'. Arendt was autonoom, ontheemd en niet zomaar in een hokje te vangen. Hoewel velen haar als modern en feministisch zouden willen labelen, noemde ze zichzelf 'alt-modisch'.

De tafel

De kern van Arendt's filosofie is dat de wereld wordt gevormd in de gedachtenuitwisseling tussen mensen. Niks heeft betekenis van zichzelf. Het is in de vrije uitwisseling van ideeën waar betekenis aan gebeurtenissen wordt gegeven. Arendt gebruikte de metafoor van de tafel; de agora waar alles aan gezegd kan en moet worden en alle stemmen ruimte zullen moeten krijgen. Politiek moet dan ook altijd aan openbare tafels gemaakt worden en nooit in besloten crisisberaden en geheime commissies.

Eichmann

Arendt is bekend en verguisd geraakt in haar getuigenissen rondom het Eichmann proces. Ze stelde dat oorlogsmisdadiger Eichmann niet zo'n wreed monster was, maar een suffe ambtenaar die gewoon deed wat hem opgedragen werd toen hij de Jodentransporten naar de vernietigingskampen regelde.

Arbeiten, Werken, Handelen

Arendt maakte onderscheid tussen 'Arbeiten': alle taken die gericht zijn op het overleven van het menselijk lichaam; eten, schoonmaken, gezond blijven. 'Werken' gaat over het ambachtelijke in de mens; produceren; dingen maken zoals gebruiksvoorwerpen of kunst. Het bij uitstek wezenlijke van de mens is het 'Handelen'; het met elkaar overleggen en spreken over het goede en over de relationele consequenties die je keuzes hebben.

Hoed u voor onverschilligheid

In 'De banaliteit van het kwaad' betoogde Arendt dat het mis gaat met de mensheid, zodra mensen stoppen met 'Handelen' door totalitaire macht, door angst of omdat ze snelle oplossingen voor maatschappelijke problemen willen bereiken. Onverschilligheid is daarbij een groter gevaar dan gewelddadigheid.

Trompetten schallen

Laten wij vanavond niet alleen de trompetten schallen om te herdenken, maar ze beschouwen als wake-up signaal om te blijven 'Handelen' nu het 'Arbeiten' ons zo stevig in de greep heeft. Laten we tafels blijven bouwen waaraan de wereld wordt gevormd door er samen betekenis aan te geven.