Nepal. De heilige tempel Pushipathinath. Aan de rivier, een uitloper van de Ganges, worden 24 uur per dag lichamen van overledenen verbrand. In het openbaar, de dood wordt hier minder weggestopt dan bij ons. Het lichaam wordt op een houtstapel neergelegd. De familie heeft zich verzameld. In de mond van de overledene wordt een in olie gedrenkt lont gestopt. De oudste zoon loopt rondjes langs het lichaam van zijn vader, terwijl hij mantra’s zingt. Dan steekt hij met een pluk stro het lont aan. Het is een rauw gezicht in onze ogen. Ook in de de houtstapel wordt het vuur ontstoken. De vier elementen, aarde, water, vuur en lucht zullen zorgen dat de ziel van de overledene zijn weg vindt naar een volgend leven, of naar de verlossing uit de cirkel van reïncarnatie.
Rituelen helpen ons om overgangen te maken. Van leven naar dood. Van ziek naar gezond. Van oud naar nieuw. Van kind naar volwassene. We hebben rituelen voor trouwen, afscheid nemen, conflict oplossen, schuld bekennen, overgangen maken, seizoenswisselingen, verbinden, verbroederen, geboren worden.
Rituelen hebben een functie. Het is een hulpmiddel wanneer reguliere cultuur en omgangsvormen te kort schieten. Rituelen regelen het buiten-gewone. Het boven-natuurlijke. Het exceptionele. Voor de dag dagelijkse praktijk zijn de ongeschreven regels genoeg. Maar als het moeilijk wordt hebben wij mensen iets unieks. Ritueel. Dat hebben dieren niet. Misschien onderscheidt ons dat wel van hen. Met rituelen zetten we ons brein en onze tribale groep op scherp: ‘nu even opletten, er gaat iets bijzonders gebeuren, je kunt niet meer doen wat je altijd al deed, want je gaat trouwen’. En dan doe je nog één keer het ritueel van vrijgezellenfeest om te vieren wat je straks niet meer doet. En dan verbind je je in de echt door ringen uit te wisselen, een glas kapot te trappen, onder een boog door te lopen.
Wie echte verandering wil realiseren in organisaties, maakt gebruik van rituelen. Als je dat niet doet, dan verwaarloos je het menselijke, tribale brein. Je kunt niet vanaf een papieren beleidsstuk veranderen. Verandere zonder magie is kansloos. Neem je geen goed afscheid van een leider? Dan zal je merken dat het voor de nieuwe bestuurder lijkt ‘of er nog iemand op de stoel zit’. Je moet geesten uitroken, anders krijg je er last van en vult iedereen nog ‘de oude urenstaatjes van Henk’ in. Als je wilt weten hoe je een fusie realiseert, kijk dan de kunst af van trouwrituelen overal op de wereld. Snappen hoe je afscheid neemt van een bestuurder? Vergeet niet de erfenis van projecten en activiteiten te verdelen zoals dat op de mega-begrafenissen in Sulawesi gebeurt. Sorry zeggen? Zo intens hoeft het niet, maar er gaat wijsheid verscholen in de Sepuku / Harakiri tradities in het oude Japan. Je kantoor heropenen na een grote verbouwing? Pak uit zoals het Rijksmuseum deed in dit filmpje.
Rituelen zijn vluchtheuveltjes bij verandering. Ze helpen ons kalm van A naar B en geven ordening als we in de culturele chaos van verandering verkeren.
Rituelen hebben een eigen grammatica. Als je meer gebruik wilt maken van rituelen bij organisatieverandering is het handig om te snappen hoe rituelen zijn opgebouwd.
- Rituelen zijn brein-bewust. Ze maken gebruik van biologische triggers in ons tribale, oude limbische brein. We weten dat als je elementen van humor (Carnaval), liefde en seks (Tango, huwelijken) of verwijzing naar bloed of geweld gebruikt (bloeddorstige offerritulen waar veel dieren worden geslacht), ons brein alerter wordt en beter onthoudt. Neem ze op in je speeches, slides, uitnodigingen, aankleding.
- Weet heel goed wat je doel is. Wat moet het ritueel eigenlijk vertellen? Soms doen we in organisaties iets omdat het in de mode is of ‘je weer eens iets moet doen met elkaar’. Dan ga je met z’n allen vlotten bouwen. Dat is heel gezellig, maar als een onderliggende boodschap ontbreekt heb je een kans gemist om te bezielen en een boodschap uit te dragen en wordt het niet meer dan een leuk dagje uit.
- Rituelen staan nooit op zichzelf. Je kunt niet zomaar met wierook gaan zwaaien in de boardroom van een grote financiële instelling. Een ritueel moet aansluiten bij het narratief van de tribe of organisatie. Als je een ritueel ontwerpt doe dat dan context bewust. Onderzoek wat er al leeft aan verhalen en overtuigingen. Verras maar sluit ook aan bij het bekende.
- Help ‘chiefs’ om het ‘volk’ goed toe te spreken. Het hoort er vaak bij: de bestuurder of CEO die het openingswoord verricht. Wees eerlijk. Als een leider gewoon niet zo’n charismatische speecher is, neem dan een interview af of maak vooraf een filmpje.
- Prikkel alle zintuigen en leerstijlen. Doe aan goeie stagesetting en docor voor de visuelen. Zorg voor muziek voor de auditieven. Plan beweging in voor de mensen die hun lijf moeten voelen. Geef breinvoeding voor de intellectuelen. Zorg dat praktisch ingestelde mensen iets kunnen maken, ontdekken, uitpuzzelen, experimenteren.
- Wees consequent; laat alles kloppen. Practice what you preach. Pretendeer je een nieuwe, strakke organisatie, zorg dan dat het tijdschema van je event knal-strak staat. Wil je ont-regelen in de zorg, werk dan met een makkelijke aanmeldprocedure voor een meeting en geen dik formulier.
- Zorg voor een goede ‘magiër’, een eventbegeleider met de juiste ranking, die door iedereen wordt geaccepteerd als ceremoniemeester.
- Timing is essentieel. Een fusiefeest organiseer je als je zeker weet dat je gaat fuseren en er duidelijkheid is voor de mensen die geen nieuwe plek meer krijgen. Niet in het heetst van de strijd als er nog over de financiën of vestigingsplaats wordt onderhandeld.